Feiten en fabels over haaien

Of je ze nu fascinerend vindt of er bang voor bent: haaien behoren tot de top van de voedselketen in de oceaan en spelen een enorm belangrijke rol in de gezonde balans van het zeeleven. Omdat er veel fabels bestaan en haaien vaak negatief in het nieuws komen, hebben veel mensen een foutief beeld over deze prachtige diersoort. We zetten graag een aantal feiten en fabels voor je op een rijtje.

Wat is een haai?

Maar voordat we wat feiten en fabels met je delen, geven we je graag wat meer informatie over de haai zelf. Haaien zijn kraakbeenvissen, dragen de Latijnse naam Selachimorpha of Euselachii en leven al miljoenen jaren lang op aarde. Er bestaan meer dan 400 verschillende soorten haaien die in lengte variëren van 20 centimeter (dwerglantaarnhaai) tot wel meer dan 18 meter lang (walvishaai).

De meeste haaiensoorten hebben een levensverwachting van ongeveer 20 tot 30 jaar, waar uitzonderingen meer dan 100 jaar kunnen worden. Normaalgesproken heeft iedere haaiensoort een bepaalde zwangerschapsduur en een verwacht aantal jongen, echter wordt dit door moederhaai automatisch aangepast aan de overlevingskansen van de jongen.

Het gros van de haaien leeft van plankton, kreeftachtigen, weekdieren, zeezoogdieren en vogels. Zoals je wellicht al opvalt: hier staat de mens niet tussen. Haaien zijn niet geïnteresseerd in mensen en de kans dat je aangevallen wordt, laat staan overlijdt, door een haai is ontzettend klein. De meeste aanvallen zijn het gevolg van een vergissing van de haai: deze ziet een zwemmend mens die het territorium van de haai betreedt aan voor bijvoorbeeld een zeehond. Dit is dan ook de reden dat er een onrealistisch beeld bestaat over haaien: feitelijk zijn ze cruciaal voor het milieu.

Feit: Haaien zijn belangrijk

Omdat dit roofdier aan de top van de voedselketen in de oceanen staan zijn ze enorm belangrijk voor de balans van het mariene ecosysteem. Haaien voeden zich met potentieel bedreigende vispopulaties om te voorkomen dat deze populaties exploderen en vervolgens een heel gebied overnemen, met alle gevolgen van dien. Ze regelen de aantallen van verschillende soorten vissen, eten oude en zieke vissen op en zorgen er hiermee voor dat de betreffende vissoort zich gezond kan voortplanten.

Feit: Haaien worden bedreigd

Helaas is dit een verdrietig feit en dit is volledig de schuld van de mens. Ieder uur worden er meer dan tienduizend haaien gedood, met als resultaat dat vandaag de dag één derde van alle haaiensoorten uitgeroeid is en één derde bedreigd wordt met uitsterven. Niet alleen het vissen op haaien voor hun vinnen is hiervan de oorzaak, maar ook overbevissing in het algemeen. Hierdoor krimpen vispopulaties waardoor mensen grotere netten gebruiken die verder en dieper uitgeworpen moeten worden, met als resultaat dat bijna 80% van de bijvangst uit haaien bestaat.

Feit: Als haaien uitsterven valt het mariene ecosystemen in elkaar

Je kunt onze ecosystemen zien als een broos netwerk waarin ieder soort een eigen rol speelt. Het verwijderen van een soort uit een ecosysteem zorgt voor een domino-effect: de volgende soort neemt het over. Dit zal echter tijdelijk zijn, de populatie van deze soort zal snel toenemen en hun prooi volledig overeten totdat er geen voedsel meer te vinden is.

Zoals je je kunt voorstellen is dit een negatief effect wat bijvoorbeeld leidt tot toename in algensoorten die vervolgens koraalriffen aantasten die vervolgens uitsterven. En zonder koraalriffen verliezen duizenden onderwaterdieren hun natuurlijke habitat met fatale gevolgen van dien.

Feit: Haaien hebben geen botten

Dit klopt. Het skelet van een haai bestaat uit kraakbeen, haaien hebben geen botten. Ditzelfde is trouwens het geval bij roggen, die samen met haaien de subklasse Euselachii vormen.

Feit: Een zesde zintuig

Een overeenkomst met de mens is dat haaien dezelfde vijf zintuigen hebben en gebruiken. Maar dat is niet alles: haaien beschikken over een zesde zintuig, genaamd de ampullen van Lorenzini. Dit zijn kleine, met vocht gevulde poriën (ook wel elektroreceptoren genoemd) in de kop en snuit waarmee elektrische signalen gevoeld kunnen worden, zoals de beweging van vissen.

Feit: Huid als schuurpapier

De huid van een haai lijkt op schuurpapier en zorgt ervoor dat - in combinatie met de buigzaamheid van de huid - haaien snel kunnen zwemmen. Haaien hebben geen schubben.

Feit: Haaien hebben enorm veel tanden

Haaien hebben vaak niet één rij maar soms wel zes rijen vol met scherpe tanden die vaak een beetje naar voren buigen. Dit zorgt ervoor dat een glibberige prooi makkelijk vastgegrepen en doorgeslikt kan worden. Een haai kan tijdens z'n gehele leven wel 20.000 tanden krijgen.

Feit: Haaien hebben een fantastisch reukorgaan

Haaien kunnen enorm goed ruiken en zijn in staat een kleine druppel bloed te lokaliseren in het midden van de grote oceaan. Wees maar niet bang: uit onderzoek is bewezen dat haaien niet reageren op mensenbloed, maar enkel op het bloed van hun prooien. Sterker nog: Ze vinden mensenbloed eigenlijk een beetje stinken.

Feit: Haaien bijten elkaar tijdens paringstijd

Als je haaien ziet met littekens is de kans groot dat dit een vrouwtjeshaai is die deze opgelopen heeft na het paringsritueel. Tijdens het paren en voordat het mannetje het vrouwtje bevrucht, wordt zij eerst een aantal keer in haar hoofd gebeten.

Feit: Vrouwtjes haaien kunnen zich voortplanten zonder mannetje

Niet alle vrouwtjeshaaien hebben een mannelijke tegenstander nodig om zich te kunnen voortplanten. Er bestaan soorten die zich zonder kunnen voortplanten, dit noemt men parthenogenesis.

Feit: Haaien kunnen op 3 manieren geboren worden

Je zou het misschien niet verwachten, maar haaien kunnen op drie verschillende manieren geboren worden: eierbarend, eierlevendbarend of levendbarend. In het eerste geval worden eieren gelegd, waarna er kleine haaien uitkomen. In het tweede geval worden levende jongen geboren uit een haaien-ei in het vrouwtje zelf. En in het laatste geval worden kleine haaien levend geboren, net als bij zoogdieren.

Fabel: Haaien eten mensen

Dit is waarschijnlijk de grootste misvatting die bestaat wat betreft haaien. Ja, het is een feit dat haaienaanvallen voorkomen, echter is dit niet omdat de haai mensen eet, gewoonweg omdat wij geen natuurlijke prooi zijn. Uit alle aanvallen die geregistreerd zijn is gebleken dat haaien zich bedreigd voelen of de mens verkeerd aanzien voor hun natuurlijke prooi, bijvoorbeeld een zeehond.

Fabel: Alle haaien zijn dodelijk

Ook dit is allesbehalve waar. Er zijn vier haaiensoorten die een mens dodelijk zouden kunnen verwonden. Lees: kunnen, dit wil niet zeggen dat deze soorten dit ook daadwerkelijk zullen doen. De witte haai, tijgerhaai, stierhaai en zandtijgerhaai behoren tot de 'meest gevaarlijke soorten voor de mens'.

Fabel: Het is niet gevaarlijk om haaien te spotten in een kooi

Voor de mens wellicht 'minder gevaarlijk', maar voor haaien is dit een vreselijk fenomeen. Niet alleen omdat met dit soort duiken haaien vaak gelokt worden met voedsel, maar voornamelijk omdat ze verstrikt kunnen raken in de spijlen van een kooi - met misvorming en dood tot gevolg.

Fabel: Het aaien van haaien kan geen kwaad

Veel soorten dieren, waaronder zeeschildpadden, roggen en haaien kunnen na menselijk contact kwetsbaar worden voor schadelijke bacteriën, waardoor ze vatbaar worden voor ziekten en kunnen overlijden. Net als de menselijke huid hebben ze een beschermende laag die aangetast kan worden door de zuren in onze huid.

Fabel: Je kunt niet snorkelen of duiken als je ongesteld bent

Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat haaien zich niet aangetrokken voelen tot mensenbloed, in tegenstelling tot het bloed van hun prooien. Het is dus geen enkel probleem als je met een klein wondje of tijdens je menstruatie het water betreedt.

Fabel: Haaien moeten blijven zwemmen, anders gaan ze dood

Ja en nee. Sommige haaien moeten inderdaad blijven zwemmen om zuurstofrijk water door hun kieuwen te laten stromen, maar andere soorten zijn in staat om water door hun ademhalingssysteem te laten stromen door middel van een pompende beweging vanuit hun keelholte. Hierdoor kunnen ze op de zeebodem liggen, zonder te overlijden. Wel is het zo dat haaien moeten blijven zwemmen om te voorkomen dat ze naar de zeebodem zinken.

Fabel: Alle haaien zijn vraatzuchtige roofdieren

Grappig genoeg zijn de twee grootste haaiensoorten - de walvishaai en de reuzenhaai - zogeheten filter feeders: ze hebben geen grote tanden om andere vissen of dieren mee te eten, maar filteren water om plankton te vangen als voedsel. Dit doen ze door met hun mond open te zwemmen, water op te vangen en plankton te filteren.

Fabel: Haaien hebben hersenen ter grootte van een walnoot

Dit is een absolute fabel. Het is gebleken dat haaien complex sociaal gedrag vertonen, waar sommige soorten kunnen communiceren door middel van lichaamstaal, in grote groepen leven en in groepen jagen. Bepaalde soorten haaien (en roggen overigens) hebben de grootste hersenen van alle vissen, uiteraard gemeten in verhouding van hersenen tot lichaamsgrootte.

Fabel: Haaienvinnen groeien terug nadat ze afgesneden zijn

Een verdrietige fabel: alle haaien die slachtoffer geworden zijn van haaienvinnenjacht en terug overboord gegooid worden na het afsnijden van hun vinnen, bloeden dood of worden opgegeten door andere (haaien)soorten.

Fabel: Haaienvinnen zijn smaakvol, voedzaam en hebben geneeskundige krachten

Feitelijk gezien hebben haaienvinnen geen enkele smaak of voedingswaarde. Als toproofdieren is zelfs bewezen dat haaien prooien eten die schadelijke stoffen, zoals bijvoorbeeld kwik, bevatten die juist tot ernstige gezondheidseffecten kan leiden bij de mens.

Fabel: Haaien hebben geen natuurlijke vijanden

Last but not least, de grootste fabel naast dat haaien menseneters zouden zijn: de allergrootste bedreiging voor de haai is de mens. Dankzij haaienvinnenjacht en overbevissing zorgt de mens ervoor dat haaien in een rap tempo aan het uitsterven zijn.

Shark Conservation

Wil je meer te weten komen over haaien? Volg dan via PADI de AWARE Shark Conservation Specialty en ontdek onder andere de grote rol die haaien spelen in het mariene ecosysteem en onze economie. Het afnemen van de haaienpopulaties wereldwijd is een van de onderwerpen die op tafel komen, alsmede hoe jij een gepassioneerde haaienbeschermer wordt.

Dankzij het onderwijzen van jezelf en goed geïnformeerd te zijn over haaien, kun jij na het behalen van deze cursus misvattingen bestrijden en je steentje bijdragen ter bescherming van dit prachtige dier. Niet alleen wij hebben haaien nodig, maar zij ons nog meer!

- Vereisten: PADI (Junior) OW Divers van minimaal 12 jaar oud mogen aan deze cursus meedoen.

- Aanbevolen: Via de Project AWARE-website kun je alvast een toolkit downloaden om jezelf in te lezen over deze cursus.

- Opzet van de cursus: Eén theorieles en twee buitenwaterduiken. Hierna ben jij in staat om aan iedereen uit te leggen wat het belang is van gezonde haaienpopulaties, waarom haaien uniek en vooral erg kwetsbaar zijn en wat de huidige stand van zaken is omtrent het behoud van haaien. Je leert hoe bedreigingen van de haai beheerst kunnen worden, je erkent de waarde van haaien en weet hoe je de drempels die de bescherming in de weg staan kunt wegnemen. Aan het einde van de cursus ben je tevens op de hoogte hoe jij je als duiker - waar dan ook ter wereld - kunt aansluiten bij een beweging die haaien helpt te beschermen.

- Tijdsbesteding: 1-2 dagen.

- Vrijstelling: Indien je tijdens je AOW een AWARE Shark Conservation Adventure-duik gemaakt hebt, levert deze eerste duik mogelijk een vrijstelling van deze Specialty-cursus op.